1. Co to są koszty sądowe?
Prowadzenie postępowania cywilnego wymaga opłacenia kosztów sądowych, na które składają się zgodnie z art. 2 ust. 1 ustawy o kosztach sądowych w postępowaniu cywilnym (w skrócie – KSCU): opłaty sądowe i wydatki. Przez opłatę sądową rozumie się niejako „ekwiwalent”, „zapłatę” za wykonaną przez organ państwowy „usługę” (czyli rozstrzyganie sprawy przez sąd). W skład opłat sądowych wchodzą też opłaty kancelaryjne. Natomiast wydatki to rzeczywiście poniesione nakłady finansowe związane dokonaniem danej czynności procesowej (np. wynagrodzenie biegłego).
Wyróżnia się kilka rodzajów opłat sądowych:
– stałe (pobierane w sprawach o prawa niemajątkowe i we wskazanych w ustawie sprawach o prawa majątkowe – są to opłaty ustalone w jednakowej wysokości niezależnie od wartości przedmiotu sporu, nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 5000 zł → art. 12 KSCU);
– stosunkowe (pobierane w sprawach o prawa majątkowe – 5 % wartości przedmiotu sporu lub zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł → art. 13 KSCU);
– podstawowe (pobierane kiedy przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub tymczasowej – wynosi 30 zł → art. 14 KSCU);
– tymczasowe (pobierane w sprawach o prawa majątkowe jeśli nie da się ustalić wartości przedmiotu sporu – co do zasady w przedziale od 30 zł do 1000 zł → art. 15. KSCU);
– ostateczne.
Katalog wydatków zawiera art. 5 KSCU (jest to tylko przykładowe wyliczenie – mogą być też inne wydatki). Warto zaznaczyć, że do wydatków nie zalicza się kosztów mediacji.
Zwolnienie od kosztów sądowych może nastąpić na dwa możliwe sposoby. Mamy więc zwolnienie od kosztów „z urzędu” – wówczas sąd sam o tym decyduje oraz zwolnienie od kosztów „na wniosek strony”. W tej sytuacji konieczne jest wystąpienie do sądu z wnioskiem. Sąd lub referendarz sądowy wydaje następnie orzeczenie o zwolnieniu od kosztów sądowych bądź też oddala wniosek strony i wzywa do uiszczenia opłaty. Zwolnienie na wniosek może być podobnie jak w przypadku zwolnienia z urzędu, całkowite lub częściowe (art. 100 ust. 2 i art. 101 KSCU).
2. Kto może się ubiegać o zwolnienie od kosztów na wniosek?
Wniosek o zwolnienie od kosztów może złożyć strona postępowania czyli każdy jego uczestnik (np. powód, świadek, biegły → art. 7 KSCU). Zwolnieniu od kosztów podlegają:
a) osoba fizyczna po złożeniu oświadczenia, z którego wynika, że nie jest ona w stanie ponieść kosztów bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (art. 102 ust. 1). Do wniosku powinno być dołączone oświadczenie obejmujące szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania (art. 102 ust. 2)
b) osoba prawna i jednostka nieposiadająca osobowości prawnej, której ustawa przyznaje zdolność prawną jeśli wykaże, że nie ma środków na ich uiszczenie (art. 103)
c) organizacje pożytku publicznego działające na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (oprócz spraw odnoszących się do prowadzonej przez te organizacje działalności gospodarczej) (art. 104 ust. 1 KSCU)
d) organizacje pozarządowe i podmioty wymienione w art. 3 ust. 3 ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie w sprawach dotyczących realizacji zleconego zadania publicznego na podstawie przepisów o działalności pożytku publicznego i wolontariacie (art. 104 ust. 1 KSCU)
e) inne organizacje społeczne, których zadanie nie polega na prowadzeniu działalności gospodarczej w sprawach tej organizacji prowadzonych w związku z działalnością społeczną i tym podobną (art. 104 ust. 2 KSCU).
3. Kiedy można wystąpić z wnioskiem?
Z wnioskiem można wystąpić w każdym stanie sprawy (jedynie w postępowaniu wieczystoksięgowym wniosek o zwolnienie z kosztów trzeba złożyć przed złożeniem wniosku o wpis). Zwolnienie nie ma mocy wstecznej warto więc składać wniosek jak najwcześniej.
4. W jaki sposób zgłasza się wniosek?
Wniosek powinno się zgłosić w formie pisemnej lub ustnej (do protokołu) w sądzie gdzie sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Osoby fizyczne ubiegające się o zwolnienie powinny pamiętać o obowiązku złożenia oświadczenia zawierającego dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby występującej o zwolnienie od kosztów. Jeśli wniosek składany jest ustnie to także oświadczenie można złożyć w formie ustnej, do protokołu.
Jeżeli siedziba sądu, w którym toczy się sprawa lub dopiero ma się toczyć nie odpowiada miejscu zamieszkania osoby fizycznej ubiegającej się o zwolnienie od kosztów to może ona stosowny wniosek złożyć w sądzie rejonowym właściwym dla jej miejsca zamieszkania.
5. Co dalej?
Po złożeniu wniosku czekamy na to, jakie działanie podejmie sąd. Może on przeprowadzić dochodzenie w celu ustalenia prawdziwości twierdzeń zawartych we wniosku jeżeli będzie miał wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony domagającej się zwolnienia od kosztów.
Sąd może stronę zwolnić od kosztów lub oddalić jej wniosek. Oddalenie następuje jeśli nie są spełnione przesłanki złej sytuacji ekonomicznej strony oraz w przypadku oczywistej bezzasadności roszczenia lub obrony praw (art. 109 ust. 2 KSCU). W razie oddalenia wniosku strona nie może ponownie domagać się zwolnienia powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wcześniej wniosku (art. 107 ust. 2 KSCU). Ponowny wniosek oparty na tych samych okolicznościach podlega odrzuceniu, na które nie ma możliwości zażalenia (art. 107 ust.2 KSCU).
Warto podkreślić, że zwolnienie od kosztów sądowych nie zwalnia strony z obowiązku zwrotu kosztów procesu przeciwnikowi (art. 108 KSCU).
Jak już zaznaczono sąd może cofnąć zwolnienie od kosztów sądowych. Ma takie uprawnienie jeżeli okaże się, że okoliczności, na podstawie których zdecydowano o zwolnieniu nie istniały lub przestały istnieć. Wówczas strona ma obowiązek uiścić wszystkie opłaty i zwrócić wydatki, z których była do tej pory zwolniona (art. 111 KSCU). Jeżeli po cofnięciu zwolnienia od kosztów strona cofnie powództwo to wtedy nie musi uiszczać opłat sądowych, z których była dotychczas zwolniona.
Jeżeli strona świadomie podała nieprawdziwe informacje, to cofając zwolnienie od kosztów sądowych, sąd skazuje ją na grzywnę w wysokości do 1000 zł.
6. Jaki jest zakres zwolnienia?
W aspekcie czasowym – jak już zaznaczono – zwolnienie nie ma mocy wstecznej i działa od momentu uwzględnienia wniosku przez sąd (wydania postanowienia w tej sprawie).
Zwolnienie od kosztów rozciąga się również na dotyczące sprawy postępowanie egzekucyjne i postępowanie z powództwa wzajemnego.